In 2021 organiseerde Initiatives of Change een dialoog met milieujuriste Jessica den Outer over rechten voor de natuur. Het artikel blijft relevant door de noodzaak om ecologische belangen te beschermen tegen economische overheersing. Den Outer bespreekt de baanbrekende verschuiving naar het toekennen van rechten aan de natuur, zoals de Maas, om deze als rechtspersoon te beschermen.
'We staan op de drempel van een doorbraak in het milieurecht, van de natuur als een gebruiksvoorwerp zonder rechten, naar het recht op leven van alles.' Jessica den Outer is als milieujuriste actief betrokken bij het project met de dubbelzinnige titel 'Maas in de Wet'. Analoog aan de Nieuw-Zeelandse Whanganui rivier, moet de Maas basisrechten krijgen, zoals het recht op leven, van vrij stromen, vrij van verontreiniging. Rivieren hebben een rechtspersoonlijkheid met een status die vergelijkbaar is met mensenrechten.
Den Outer inspireerde op 15 september ruim 20 mensen in een online interview en dialoog. Het was de laatste virtuele bijeenkomst in een serie van vijf dialogen onder leiding van Willem Jansen en Shereen Siwpersad. In deze serie kwamen verschillende aspecten van mensenrechten langs. De vijf bijeenkomsten stonden in het kader van het IofC programma Geloven in Mensenrechten dat toewerkt naar 75 jaar universele mensenrechten op 10 December 2023. Op deze woensdagavond gaat het over de vraag waarom niet-menselijk leven rechten verdient.
Dat deze nieuwe juridische manier van denken op brede belangstelling mag rekenen, wordt duidelijk door de flitsende carrière van Den Outer. Afgestudeerd in 2017 met een Master over natuurrechten, groeide haar expertise snel en werd ze in 2019 door de Verenigde Naties gevraagd als lid van het netwerk Harmony with Nature. Dat is een poel van experts die initiatieven en ontwikkelingen bijhoudt op het gebied van natuurrechten. Vorig jaar bracht Den Outer het onderwerp ook naar Nederland met het project Maas in de Wet en met een project dat Amelisweerd in Utrecht tot een rechtspersoon moet maken. Ook projecten rond de Waddenzee en het programma Ambassade van de Noordzee hebben haar aandacht.
Volgens Den Outer gaat het om basale rechten die moeten worden gewaarborgd. Nu zie je dat economische belangen de ecologische vaak overstijgen. Maar de tijd is rijp voor menselijke voogden of beschermers (guardians) die de ecologische belangen van de rivier kunnen vertegenwoordigen. Zo worden rivieren gelijkwaardige stakeholders in juridische procedures door het aanstellen van onafhankelijke advocaten.
In landen als Colombia, Nieuw Zeeland, de VS en Bangladesh is al veel ervaring opgedaan met het stem geven aan rivieren door de oorspronkelijke bewoners. Van de Maori's valt bijvoorbeeld veel te leren over hoe om te gaan met Moeder Aarde door het luisteren naar de rivier en haar zo onderdeel te laten zijn van de alledaagse spiritualiteit. Na Zweden, Zwitserland en Spanje zou volgens Den Outer 'Nederland het volgende land moeten zijn dat het recht erkent van de natuur en van haar rivieren'.
Hoe dat juridisch precies moet worden vastgelegd, is nog wel de vraag, erkent Den Outer. Het gaat om een nieuwe manier van denken. Maar net zoals het nog niet zo lang geleden ondenkbaar was dat vrouwen rechten zouden krijgen, zo geldt dat ook voor deze nieuwe rechten van alle niet-menselijke leven. 'Gemeenten, overheden, Bv's en waterschappen hebben rechten, dus waarom de natuur zelf niet?', vraagt Den Outer zich af.
'Hoe verhoudt de campagne voor natuurrechten zich volgens jou tot de erkenning van ecocide?', vraagt iemand van de aanwezigen. 'Zijn rechten voor de natuur niet een typisch Westers idee?', vraagt een ander. 'Zijn natuurrechten wel te handhaven tegen alle politieke en economische belangen in?' 'Een rivier kan toch nog steeds niet voor zichzelf spreken, of wel?' 'Hoe kom je van het christelijke begrip van rentmeesterschap en het islamitische regentschap óver de natuur, naar mensen als voogden, beschermers maar dan als onderdeel ván de natuur?'
Den Outer ziet al deze kwesties en uitdagingen ook wel. 'Natuurrechten zijn dan ook nog niet uit-ontwikkeld, maar ze zijn een eerste stap', relativeert zij. Zo wordt het tijd dat het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag naast genocide, ook ecocide gaat behandelen als een misdaad tegen de menselijkheid. Natuurrechten, zoals we dat zien bij de oorspronkelijke bewoners in veel landen, zijn ook niet in eerste instantie juridisch hard te maken, ze laten zich misschien liever lezen als inspirerende gedichten'.
Het gaat er in ieder geval om de mens niet langer centraal te stellen, maar om een nieuwe ecologische manier van denken. Alles is met alles verbonden. 'En realiseer je dat, hoewel de natuur dan misschien geen menselijke stem heeft, jíj die wel hebt. Zoals een voorbeeld van de rivier de IJssel laat zien, kun je altijd stem geven en opstaan voor al het niet-menselijke leven'. Bij een debat in de gemeenteraad van Zwolle over plannen voor een woonwijk naast de IJssel is voor het eerst namens de rivier gebruik gemaakt van het recht om te spreken.
Het laatste deel van het gedicht van Wim Eikelboom over de herinrichting van de voormalige IJsselcentrale luidt:
'Als IJssel stroom ik al eeuwen met veel plezier langs Zwolle. Ik zie de stad in de verte uitdijen; ik zie ambitieuze wethouders; ik zie kunstenaars die zichzelf graag op de kaart zetten; ik zie een groene boulevard waar koeien grazen, zwarte sterns dansen; otters en bevers een plek vinden. En ik zie mensen uit de stad die wandelend of per fiets van mijn landschap komen genieten.
Maar tart niet de grenzen van wetten die zijn bedacht om de charme en de rijkdom van mij als rivier te beschermen en voor de toekomst te behouden.
Ik wens u daarom wijsheid in uw beraadslagingen. En mocht u er niet uitkomen: een wandeling langs mijn rustieke oevers kan helpen om uw gedachten een beetje op te schudden.
Was getekend...IJssel.'
Door Willem Jansen
Verder lezen over Rechten van de Natuur:
Den Outer's pleidooi in De Correspondent voor rechten voor de natuur en ecocide: https://decorrespondent.nl/12290/onze-planeet-leefbaar-houden-geef-bossen-en-rivieren-rechten/34420984788850-5c33e91
United Nations Harmony with Nature programma, voor een overzicht van rechten voor de natuur: http://www.harmonywithnatureun.org/
Onder 'Rights of Nature' vind je wetgeving en politieke besluitvorming rond rechten voor de natuur in verschillende landen. Sommige deelnemers waren meer geïnteresseerd in 'poëtische' regelgeving. Den Outer adviseert het lezen over juridische argumenten om van de Whanganui rivier een rechtspersoon te maken: https://www.trouw.nl/nieuws/nieuw-zeelandse-rivier-krijgt-dezelfde-rechten-als-een-mens~bd933026/
De rechten van wilde rijst door de White Earth Band of Ojibwe, Minnesota USA: https://www.mprnews.org/story/2021/09/01/advocates-hope-white-earth-wild-rice-case-will-boost-rights-of-nature
Over het initiatief 'Maas in de Wet': https://maascleanup.nl/actie/maas-in-de-wet/
https://www.watertaxirotterdam.nl/onderstroom/artikel/wordt-de-maas-de-e...
Petitie 'Maas in de Wet': https://maascleanup.nl/actie/petitie/ (als je het wilt ondertekenen, zou dat geweldig zijn) zie ook: https://www.earthisland.org/journal/index.php/articles/entry/a-plea-to-recognize-the-legal-rights-of-the-maas-river/
Interessant is de boven aangehaalde inspraak van rivier de IJssel in gemeenteraad Zwolle: https://www.rivierverhalen.nl/2021/05/historisch-moment-inspraak-in-zwolle-namens-de-ijssel-als-rechtspersoon/
En tenslotte het boek dat Den Outer schreef samen met Laura Burgers dat onlangs uitkwam 'Rights of Nature: case-studies from six continents': https://www.embassyofthenorthsea.com/projecten/1993/